آیا کسی که به ذلت و خواری در دنیا گرفتارشده، نشان بدعاقبتی اوست؟ چگونه می توان از بلا و گرفتاری خلاص شد؟

اگر مقصود از ذلت و خواری در دنیا , مصائب و مشکلاتی است که گریبانگیرتان شده , اینها به هیچ وجه دلیل بر بد عاقبتی نمی باشد بلکه دنیا , دار ابتلا و سختی [ بویژه برای مؤمن ] است تا بدین وسیله آزمایش شده , استعدادهایش شکوفا گردد.
تاریخ همواره شاهد این واقعیت است : افرادی که در اوج عزت نزد خدای متعال قرار داشته اند به سخت ترین بلاها مبتلا بوده اند. از امام صادق ( علیه السلام ) نقل شده که فرمودند : همانا سخت ترین مردم از حیث بلا پیغمبران اند پس جانشین آنها , پس نیکوتر , پس نیکوتر ؛ همانا مؤمن به اندازه ی کارهای نیکویش مبتلا می شود, پس کسی که دین او درست باشد و نیکو باشد کار او , سخت گردد بلای او و این برای آن است که خدای تعالی قرار نداده است دنیا را ثواب از برای مؤمنی و نه سزا برای کافری .... همانا بلا تندتر است به سوی مؤمن پرهیزکار از باران به سوی آرامگاه زمین. (1)
با توجه به این روایت می بینیم که گرفتار شدن به بلا و سختی در دنیا نشانه ی بد عاقبتی نیست بلکه امتحانی است از سوی خدای سبحان. انسان در صورتی دچار سوء عاقبت است که در امتحان های الهی پیروز نشود و تا هنگام مرگ مغلوب شیطان گردد.
با مروری در زندگی امام حسین ( علیه السلام ) این مطلب را در می یابیم که علی الظاهر در حادثه ی کربلا عبید الله بن زیاد ( لعنته الله علیه ) امام و خاندانش را به ذلت کشاند. اما آیا این نشانه ی سوء عاقبت آنان است ؟ خیر. زینب کبری ( سلام الله علیها ) در حالی که بسیاری از عزیزانش را از دست داده , اسیر دشمن شده بود در مقابل این همه ناملایمات , فرمود : ما رأیت الا جمیلا جز زیبایی چیزی ندیدم.
بنی امیه چقدر تلاش کردند امام حسین ( علیه السلام ) و خاندانش را ذلیل کنند ؟ با اهل بیت پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) در شام چه کردند ؟ اما از آنجا که تمام عزت ها از آن خداست ( ان العزة لله جمیعا ) پس از قرن ها از چه کسانی به نیکی یاد می شود و چه کسانی صاحب عزت هستند ؟

ریشه ذلت انسان در دنیا طلبی او است. کسی که در راه خدا حرکت می کند، ممکن است سختی و مرارت داشته باشد، ولی چون می داند که راه اش درست است و خدا به او نظر می کند، هیچگاه احساس ذلت و خواری نمی کند و سختی های راه ایمان را سبب خوش عاقبتی خویش می داند نه بد عاقبتی. بد عاقبت کسی است که خداوند را فراموش کرده و در راه رسیدن به خواهش های نفسانی و دنیا تلاش می کند و راه را اشتباه می رود و گمراه شده است. انسانی که در جاده ایمان حرکت می کند، هرگز بدبخت و بد عاقبت و ذلیل نخواهد بود، بلکه در عین سختی و امتحانات فراوان الهی احساس عزت و بهجت دارد.
ای عزیز , بدان که هیچ کس نیست که در معرض امتحانات و آزمایشات الهی نباشد و هر کس به طریقی امتحان می شود. یکی به ظاهر با ذلت , دیگری با عزت ؛ یکی با فقر و دیگری با غنا ؛ مهم اینست که انسان در آن موقعیت امتحانی که قرار می گیرد پیروز شود و از این امتحان بهترین بهره برداری را جهت قرب به حضرت حق تعالی داشته باشد.خدای سبحان بندگانش را بر اساس ظرفیت و نعمت هایی که به آنان عطا فرموده امتحان می کند و احدی را خارج از استعدادش مورد آزمایش قرار نمی دهد. بنابراین همواره انسان با بلاها و فتنه ها امتحان می شود.
مولا امیر المؤمنین ( علیه السلام ) می فرمایند : لا یقولن احدکم : اللهم انی اعوذ بک من الفتنة لانه لیس احد الا و هو مشتمل علی فتنه , و لکن استعاذ فلیستعذ من مضلات الفتن ... فردی از شما نگوید : خدایا از فتنه به تو پناه می برم زیرا کسی نیست که در فتنه ای نباشد لکن آنکه می خواهد به خدا پناه برد از آزمایش های گمراه کننده پناه برد. (2)
انسان در این دنیا , همواره با رنج و سختی همراه است لقد خلقنا الانسان فی کبد ( سوره بلد / 4 ) انسان برای ماندگای به این دنیا نیامده تا تمام خوشی ها برایش فراهم باشد. ان الدنیا دار بلیة همانا دنیا سرای آزمایش است. (3)
اگر انسان از این عالم هر چه دید , بلیات , آلام ( دردها ) و اسقام ( بیماری ها ) و گرفتاری دید و امواج فتنه ها و محنت ها به او رو آورد , قهرا ً از آن ( از دنیا ) متنفر گردد و دلبستگی به آن کم شود و اعتماد بر آن نکند و اگر به عالم دیگری معتقد باشد و فضای وسیع خالی از هر محنت و المی سراغ داشته باشد , قهرا ً بدان جا سفر کند و اگر سفر جسمانی نتوان کرد , سفر روحانی کند و دلش را بدانجا فرستد و پر واضح است که تمام مفاسد روحانی و اخلاقی و اعمالی , از حب به دنیا و غفلت از حق تعالی و آخرت است. (4)
لذا تنها راه مبارزه با سختی ها اینست که صبر را پیشه ی خود سازد ان ابتلیتم فاصبروا , فان العاقبة للمتقین اگر به بلا و گرفتاری مبتلا گشتید , شکیبا باشید که سرانجام , پیروزی با پرهیزکاران است.
معمولا ًما انسان ها هنگامی که غرق در نعمتیم , از یاد حضرت حق غافل می شویم و خود را مالک این نعمت ها می دانیم و به جای اینکه رو به سوی ولی نعمت آورده و از او تشکر کنیم , از پروردگارمان اعراض کرده و نعمت هایش را بر خلاف رضای او صرف می کنیم. بنابراین گرفتاری و بلا حقیقتا ً از الطاف الهی است ؛ لذا در روایات از بلا به عنوان هدیه تعبیر شده است و غالبا ً این هدیه ی الهی غفلت را از انسان می گیرد.
در ادامه ذکر نکته ای را ضروری می دانم و آن این است که : ممکن است چیزی را که شما مایه ی خواری می دانید نه تنها خواری نباشد , بلکه دلیل بر عزت نیز باشد. به همین بهانه به ذکر برخی از نشانه ها و عوامل خواری و ذلت می پردازیم :
1 – طمع کاری
هر کس چشم به دست مردم داشته باشد , چه فقیر باشد و چه غنی , چنین کسی خوار و ذلیل است. امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) می فرمایند : التقلل و لا التذلل به اندک بسنده کنید و تن به خواری ندهید.
حضرت در حدیثی دیگر می فرمایند : مرگ آری اما پستی و خواری هرگز و به اندک بسنده کردن آری اما دست سوی این و آن دراز کردن هرگز. بنابر این کسی که برای رسیدن به آمال و آرزوهایش چشم طمع به دیگران می دوزد , چنین کسی خوار و ذلیل است.
2 – زندگی کردن در حکومت ظالمان
بسیاری از انسانها به خاطر ترس از جان و از دست دادن اموال و ... هیچ اعتراضی به حکومت ستمگران نکرده , با ذلت و خواری زندگی می کنند. امام حسین ( علیه السلام ) می فرمایند : موت فی عز خیر من حیاة فی ذل و انشا ً علیه السلام یوم قتل :
الموت خیر من رکوب العار و العار اولی من دخول النار و الله ما هذا و هذا جاری
مرگ با عزت بهتر از زندگی با ذلت است. آن حضرت در روز شهادت خود این ابیات را می خواند. مرگ بهتر است از ننگ و ننگ سزاوارتر از آتش ( دوزخ ) است , به خدا سوگند که نه ننگ را به خود راه دهم نه آتش را.
دوست عزیز , همانطور که ملاحظه می کنی , نه بهره مندی از لذتها و داشتن تنی پروار و زندگی راحت و بی دغدغه , نشانه ی عزت است و نه مجروح شدن تن به انواع زخم ها و کشته شدن در راه حق و اسیری و بی خانمانی و ... نشانه ی ذلت !
3 – خوار ساختن خود
خداوند انسان را عزیز داشته و به هیچ وجه نمی پسندد که مؤمنی خود را خوار و ذلیل کند. امام صادق ( علیه السلام ) فرمود : سزاوار نیست که مؤمن خود را خوار و زبون سازد ؛ مفضل بن عمر می گوید : پرسیدم : چگونه خود را خوار می کند ؟ فرمود : دست به کاری زند که موجب عذر خواهی شود.
4 – ترک انفاق و جهاد در راه خدا
پیامبر خدا ( صلی الله علیه و آله ) فرمودند : هر گاه مردم به دینار و درهم بخیل شوند ( انفاق نکنند ) ... و جهاد در راه خدا را واگذارند , خداوند آنان را به خواری افکند و طوق ذلت را از گردنشان بر ندارد مگر آن گاه که به دین خود بر گردند . (5)
لذا ممکن است کسی دارای ثروت و موقعیت مناسب اجتماعی باشد , ولی به دلیل عدم انفاق به فقرا و محرومین از دید حضرت , حق ذلیل و خوار باشد و بالعکس ممکن است کسی از وضعیت مالی و موقعیت اجتماعی خوبی برخوردار نباشد , اما بدلیل رسیدگی به محرومین [ در حد وسع خود ] از دیدگاه اسلام , عزیز باشد !
در روایات رسیده از اهل بیت عصمت و طهارت ( علیهم السلام ) عوامل دیگری نیز برای خواری و ذلت بیان شده است ؛ [ از قبیل ستم کردن به دیگران , خوار کردن دیگران , طلب عزتی که پشتوانه اش بدهکاری باشد , ترس از راستی و ...] که بدلیل رعایت اختصار از بیان آنها اجتناب می کنیم.
با توجه به مطالب ذکر شده , شما دوست عزیز , خود اهل جستجو و کنکاش در خویش شوید , اگر هر یک از عوامل ذکر شده در شما وجود دارد , سعی کنید به سرعت آنرا از خود دور کنید. در غیر این صورت , هیچیک از مشکلات و بلایایی که گریبانتان را گرفته , نمی تواند شما را به ذلت و خواری بکشاند ؛ به این شرط که از سختیها درس گرفته , در جهت رشد و شکوفایی خویش استفاده کنید.
به چند مورد از فلسفه ی امتحانات ( از جمله سختی ها ) اشاره می کنیم :
1 – ارزیابی اعمال برتر بندگان :
امیر المؤمنان علی ( علیه السلام ) می فرمایند : آگاه باشید که خداوند از درون بندگان پرده بر می گیرد , نه آنکه بر اسرار پوشیده ی آنان آگاه نیست و بر آنچه در سینه ها نهفته دارند بی خبر است بلکه خواست , آنان را آزمایش کند , تا کدام یک اعمال نیکو انجام می دهد و پاداش برابر نیکوکاری و کیفر مکافات در خور بدی ها باشد. (6)
2 – زدودن صفت زشت کبر از جان انسان
در حدیثی دیگر از حضرت نقل شده که فرمودند : خداوند بندگان خود را با انواع سختی ها می آزماید و با مشکلات زیاد به عبادت می خواند و به اقسام گرفتاری ها مبتلا می سازد , تا کبر و خود پسندی را از دلهایشان خارج کند و به جای آن فروتنی آورد و درهای فضل و رحمتش را برویشان بگشاید و وسایل عفو و بخشش را به آسانی در اختیارشان گذارد. (7)
خدای متعال بندگانش را با مجاهدت های پر مشقت می آزماید و بر سر راهشان نا ملایمات زیادی قرار می دهد تا تکبر و خودبینی از دل آنان بیرون رود و فروتنی و تواضع بر جانشان حاکم گردد.
چه چیزی از این دردناک تر که انسان خدای خویش را با صفت تکبر ملاقات کند ؟ به طور قطع سختی که نتیجه اش اخراج کبر از درون انسان باشد , عین لطف حضرت حق تعالی است.
3 – تکامل انسان
رب مبتلی مصنوع له بالبلوی فزد ایها المستنفع فی شکرک چه بسا گرفتاری که در گرفتاری ساخته شده و آزمایش گردد ؛ پس ای کسی که از این گرفتاری بهره مند می شوی بر شکرگزاری بیفزای. (8)
4 – پاک کردن گناهان
خداوند بندگان خود را که گناهکارند , با کمبود میوه ها و جلوگیری از نزول برکات و بستن در گنج های خیرات , آزمایش می کند , برای آنکه توبه کننده ای باز گردد و گناهکار , دل از معصیت بکند و پند گیرنده , پند گیرد و باز دارنده , راه نافرمانی را بر بندگان خدا ببندد و همانا خدا استغفار و آمرزش خواستن را وسیله ی دائمی فرو ریختن روزی و موجب رحمت آفریدگان قرار داد ... پس رحمت خدا بر آن کس که به استقبال توبه رود و از گناهان خود پوزش طلبد و پیش از آنکه مرگ او فرا رسد , اصلاح گردد. (9)
دوست عزیز
خلاصه ی کلام اینکه : نه تنها از بلایا و امتحانات الهی نجات نخواهی یافت , بلکه هر گاه از امتحانی رو سفید بیرون آمدی و پیروز شدی , باید منتظر امتحانی بزرگتر باشی ؛ چون اینجا ( دنیا ) دار رفاه و آسایش نیست بلکه دار امتحان است. یک معلم وقتی ببیند شاگردش در درسها موفق و پیروز است و از امتحانات با سر بلندی بیرون می آید , به دلیل محبت به شاگرد و آرزوی شکوفا شدن استعدادهایش , امتحانی سخت تر از او می گیرد. مهم این است که بدانیم تمام این سختی ها آموزنده است و زمینه کمال و سعادت انسان را فراهم می کند.
هر که در این درگه مقرب تر است - جام بلا بیشترش می دهند
سرافراز و پیروز باشی .

(1) چهل حدیث حضرت امام ( رحمة الله علیه ) / ص 235
(2) نهج البلاغه / حکمت 93
(3) نهج البلاغه / حکمت 59
(4) چهل حدیث حضرت امام ( رحمة الله علیه ) / ص 241
(5) احادیث مطرح شده در این قسمت از میزان الحکمة , ج 4 / باب ذلت میباشد.
(6) نهج البلاغه / خطبه ی 144 بند 2
(7) نهج البلاغه / خطبه 192 بند 64 و 65
(8) نهج البلاغه / حکمت 273
(9) نهج البلاغه / خطبه 143 بند 3